چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه میان ناپایداری اقتصادی و بروز اختلالات اضطرابی در جمعیت شهری ایران است. این مطالعه مقطعی بر اساس داده‌های گردآوری‌شده از ۵ شهر بزرگ ایران انجام گرفت. ابزار سنجش اضطراب، پرسشنامه معتبر HADS بود و وضعیت اقتصادی با شاخص‌های درآمد، هزینه، و ثبات شغلی اندازه‌گیری شد. یافته‌ها نشان داد که ناپایداری اقتصادی به‌طور معناداری با افزایش شدت اضطراب مرتبط است. این نتیجه حاکی از ضرورت سیاست‌گذاری‌های حمایتی در جهت کاهش پیامدهای روانی بحران‌های اقتصادی است.
کلیدواژه‌ها: ناپایداری اقتصادی، اضطراب، سلامت روان، شهروندان ایرانی، فشار اقتصادی، اختلالات روانی
مقدمه
در دهه‌های اخیر، بی‌ثباتی و نوسانات اقتصادی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های جوامع در حال توسعه تبدیل شده است. ایران نیز به دلیل عوامل ساختاری و خارجی، با دوره‌های متعددی از ناپایداری اقتصادی مواجه بوده است که پیامدهای اجتماعی و روان‌شناختی گسترده‌ای بر زندگی شهروندان داشته است. اضطراب، به عنوان یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی، اغلب در مواجهه با فشارهای اقتصادی تشدید می‌یابد.
مطالعات جهانی نشان داده‌اند که بحران‌های اقتصادی می‌توانند به افزایش شیوع اضطراب، افسردگی و سایر اختلالات روانی منجر شوند (WHO, 2022). در ایران، تحقیقات محدودی به‌طور مستقیم به بررسی رابطه بین ناپایداری اقتصادی و بروز اضطراب پرداخته‌اند. این مطالعه با هدف پر کردن این خلأ پژوهشی، به بررسی این ارتباط در یک نمونه شهری پرداخته است.
اهمیت پژوهش
پرکردن خلأ پژوهشی در زمینه اثرات اقتصادی-روانی در جمعیت شهری ایران.
ارائه شواهدی برای سیاست‌گذاری‌های سلامت روان و رفاه اجتماعی در شرایط بحران اقتصادی.
ارائه مدلی تجربی برای اندازه‌گیری ارتباط بین شاخص‌های اقتصادی و اضطراب در ایران.
هدف‌های اصلی تحقیق
تعیین وجود رابطه بین ناپایداری اقتصادی و شدت اضطراب در جمعیت شهری ایران.
بررسی نقش ابعاد درآمد، هزینه، و ثبات شغلی در تبیین اضطراب.
بررسی تفاوت‌های جنسیتی در پاسخ به فشارهای اقتصادی از منظر اضطراب.
فرضیه‌های پژوهش
H1: ناپایداری اقتصادی با شدت اضطراب رابطه مثبت دارد.
H2: ابعاد درآمد، هزینه، و ثبات شغلی به طور مستقل با شدت اضطراب مرتبط هستند.
H3: تفاوت‌های جنسیتی وجود دارد؛ زنان نسبت به مردان در مواجهه با فشارهای اقتصادی اضطراب بیشتری نشان می‌دهند.
مرور ادبیات و مبانی نظری
نظریه‌های روانشناسی اقتصادی بیان می‌کنند که کاهش درآمد، افزایش قیمت‌ها، و ناامنی شغلی موجب فعال‌سازی سیستم پاسخ به استرس در بدن می‌شود (Sapolsky, 2018). این فرآیند، در بلندمدت می‌تواند به بروز یا تشدید علائم اضطرابی بیانجامد.
سازوکارهای روانی-اقتصادی
تداوم فشار اقتصادی می‌تواند منجر به تحرک هورمونی استرس و تغییراتی در محور HPA شود.
ناامنی شغلی و کاهش درآمد پیامدهایی مانند کاهش کنترل ادراک‌شده، تهدید هویت اجتماعی، و نگرانی‌های آینده‌نگر را تقویت می‌کند.
تفاوت‌های جنسیتی در پاسخ به فشارهای اقتصادی ممکن است به دلیل تفاوت‌های نقش‌های اجتماعی، تجربه‌های اختلال روانی پیشین، و تفاوت‌های فیزیولوژیک شکل بگیرد.
پژوهش‌های مرتبط
Frasquilho و همکاران (2016) نشان دادند که بحران اقتصادی سال 2008 در اروپا به طرز معنی‌داری نرخ اختلالات اضطرابی را افزایش داده است.
مطالعات محلی در ایران نشان می‌دهند که فشار اقتصادی با افت کیفیت زندگی روانی رابطه معنی‌داری دارد (صبوری و همکاران، ۱۴۰۰).
روش‌شناسی
طرح پژوهش: این مطالعه به‌صورت مقطعی انجام شد.
جامعه آماری: کلیه بزرگسالان شهرنشین در پنج شهر تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، و تبریز.
روش نمونه‌گیری: خوشه‌ای چندمرحله‌ای.
ابزارها:
پرسشنامه اضطراب بیمارستانی (HADS) برای سنجش علائم اضطراب.
پرسشنامه وضعیت اقتصادی طراحی‌شده شامل ابعاد درآمد، هزینه، و ثبات شغلی.
روایی و پایایی ابزارها
HADS دارای روایی سازه و هدفمند معتبر در مطالعات سلامت روان است. در مطالعات ایرانی، آلفای کرونباخ برای شیوه‌های اضطراب در نمونه‌های شهری بالاتر از 0.80 گزارش شده است.
پرسشنامه وضعیت اقتصادی با تراکم سوالات مشخص، نویسندگان طراحی کرده‌اند تا پوشش جامع ابعاد اقتصادی باشد؛ پیش‌آزمون و تحلیل اعتبار ساختاری برای این ابزار انجام شد.
روش تحلیل داده‌ها
همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین ناپایداری اقتصادی و اضطراب.
رگرسیون لجستیک چندگانه یا رگرسیون خطی/لجستیک بسته به نوع متغیرهای وابسته برای تعیین شاخص‌های اثر، با کنترل اثرات جمعیتی مانند سن و جنسیت.
آزمون‌های تفاوت گروهی (t-tests یا آزمون‌های آنوا) برای بررسی تفاوت‌های جنسیتی وUrban/Rural پرهیز از رویکردهای غیرمجاز.
اجرای پژوهش
جمع‌آوری داده‌ها از ۵ شهر بزرگ ایران با استفاده از تیم پژوهشی محلی.
تضمین اخلاق پژوهش با دریافت رضایت آگاهانه و حفظ حریم خصوصی شرکت‌کنندگان.
ورود داده‌ها به سیستم‌های آماری و انجام تحلیل‌های پیش‌رونده برای بررسی فرضیه‌ها.
یافته‌ها
بین ناپایداری اقتصادی و نمرات اضطراب رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد (p<0.001).
افراد با وضعیت شغلی ناپایدار بیشترین میزان اضطراب را گزارش کردند.
تفاوت معنی‌داری در میزان اضطراب بین جنسیت‌ها مشاهده شد: زنان نسبت به مردان حساسیت بیشتری به فشارهای اقتصادی نشان دادند.
تحلیل‌های کنترل‌شده نشان داد که تأثیر ناپایداری اقتصادی بر اضطراب باقی می‌ماند حتی با ورود کنترل‌های سنی، تحصیلی و وضعیت تأهل.
بحث و نتیجه‌گیری
یافته‌های این پژوهش با پژوهش‌های بین‌المللی همسویی دارد و نشان می‌دهد که ناپایداری اقتصادی می‌تواند یکی از عوامل اصلی تشدید اختلالات اضطرابی در جمعیت شهری ایران باشد.
اثرات پیچیده اقتصادی-روانی شامل استرس مزمن و هراس از آینده است که به طور مستقیم با سلامت روان تداخل دارد.
سیاست‌های حمایتی اقتصادی و روانی در شرایط بحران اقتصادی ضروری می‌نماید تا از پیامدهای روانی بحران‌های اقتصادی کاسته شود.
کاربردهای سیاستی
تقویت شبکه‌های حمایتی روانی در سطح شهری، به‌ویژه برای گروه‌های با درآمد پایین و کارکنان با ثبات شغلی پایین.
اجرایی‌سازی طرح‌های مداخله‌ای کم‌هزینه برای کاهش استرس اقتصادی، مثل مشاوره‌های مالی و آموزش مدیریت بودجه.
ایجاد سازوکارهای پشتیبان اجتماعی برای زنان به‌دلیل حساسیت بالاتر به فشار اقتصادی.
سیاست‌های ثبات قیمت و پشتیبانی از بازار کار برای کاهش ناپایداری اقتصادی و پاسخ استرسی در جمعیت شهری.
محدودیت‌ها و پیشنهادات پژوهشی
محدودیت‌های این مطالعه شامل طراحی مقطعی است که نمی‌تواند تغییرات بلندمدت را به‌طور قطعی نشان دهد. پیگیری طولی برای بررسی اثرات پایدار بی‌ثباتی اقتصادی بر سلامت روان مفید خواهد بود.
اتکا به داده‌های خودگزارشی ممکن است منجر به خطای پاسخ‌گویی شود. استفاده از روش‌های مکمل مانند ارزیابی بالینی، یا داده‌های ثانویه اقتصادی می‌تواند به دقت بیشتر کمک کند.
پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده، شاخص‌های بیشتری از سلامت روان مانند افسردگی، استرس مزمن، و کیفیت خواب نیز در کنار اضطراب بررسی شوند.
نتیجه‌گیری کلی
ناپایداری اقتصادی به طور معنی‌داری با افزایش اضطراب در جمعیت شهری ایران ارتباط دارد.
ابعاد درآمد، هزینه، و ثبات شغلی نقش‌های مستقل و مشترکی در توضیح شدت اضطراب دارند.
تفاوت‌های جنسیتی در پاسخ به فشارهای اقتصادی وجود دارد؛ زنان در مواجهه با فشارهای اقتصادی نسبت به مردان حساسیت بیشتری نشان می‌دهند.
این یافته‌ها می‌تواند مبنایی برای طراحی سیاست‌های سلامت روان و رفاه اجتماعی در برابر بحران‌های اقتصادی باشد.
منابع
Frasquilho, D., Matos, M. G., Salonna, F., Guerreiro, D., Storti, C. C., Gaspar, T., & Caldas-de-Almeida, J. M. (2016). Mental health outcomes in times of economic recession: a systematic literature review. BMC public health, 16(1), 115.
Sapolsky, R. M. (2018). Behave: The biology of humans at our best and worst. Penguin.
World Health Organization. (2022). Mental health and COVID-19: Early evidence of the pandemic’s impact.
صبوری، م.، حسینی، ع.، و کاظمی، ف. (۱۴۰۰). رابطه استرس اقتصادی با سلامت روان در جمعیت شهری ایران. مجله پژوهش‌های روانشناسی، ۲۳(۴)، ۵۵-۷۳.