مقاله نظریه روانکاوی فروید به زبان ساده و کاربردی (برای عموم و دانشجویان)
معرفی ساده نظریه: ورود به دنیای ناخودآگاه
نظریه روانکاوی زیگموند فروید (Sigmund Freud)، که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شکل گرفت، یکی از بنیادی‌ترین و تأثیرگذارترین نظریه‌های روانشناسی در تاریخ بشر است. این نظریه به شیوه‌ای انقلابی دیدگاه ما را نسبت به ذهن انسان، ریشه‌های رفتار، احساسات و تعارضات درونی تغییر داد. فروید بر این باور بود که بخش عظیمی از زندگی روانی ما، ورای آگاهی ما قرار دارد. او این بخش را "ناخودآگاه" نامید.
به زبان ساده، نظریه فروید بیان می‌کند که بسیاری از رفتارها، افکار و احساسات ما ریشه در ناخودآگاه دارند؛ یعنی بخش‌هایی از ذهن که مستقیماً از دسترس آگاهی ما خارج هستند. این ناخودآگاه، شامل تمایلات سرکوب‌شده، خاطرات دردناک، تعارضات حل‌نشده و غرایز اولیه است که همواره در تلاشند تا خود را به سطح آگاهی برسانند و بر زندگی ما تأثیر بگذارند.
فروید معتقد بود که تجربیات دوران کودکی، به خصوص تجربیات سال‌های اولیه زندگی، نقش حیاتی در شکل‌گیری شخصیت بزرگسالی دارند. او بر این نکته تأکید داشت که تعارض‌های درونی (کشاکش بین خواسته‌های متضاد در ذهن)، تمایلات سرکوب‌شده (آرزوها یا افکاری که ما به دلیل شرم، گناه یا ترس، آن‌ها را به ناخودآگاه می‌رانیم) و غرایز اساسی (مانند غریزه زندگی "اروس" و غریزه مرگ "تاناتوس")، همگی به طور ناخودآگاه بر افکار، احساسات و رفتارهای بزرگسالی ما نقش اساسی ایفا می‌کنند.
چرا این نظریه مهم است؟نظریه فروید برای اولین بار به طور جدی به بُعد پنهان ذهن پرداخت و نشان داد که انسان‌ها صرفاً موجوداتی منطقی نیستند که بر اساس آگاهی کامل تصمیم می‌گیرند. بلکه تحت تأثیر نیروهای ناخودآگاه قدرتمندی هستند که می‌توانند زندگی آن‌ها را شکل دهند. این ایده، سنگ بنای بسیاری از رویکردهای روان‌درمانی و تحلیلی امروزی است.
اصول و مفاهیم کلیدی: نقشه راه ذهن ناپیدا
برای درک عمیق‌تر نظریه فروید، لازم است با مفاهیم و اصطلاحات کلیدی آن آشنا شویم. فروید برای تبیین پیچیدگی‌های ذهن انسان، مدل‌ها و ساختارهای متعددی را ارائه داد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1. ساختار شخصیت (مدل ساختاری یا توپوگرافی دوم)
فروید شخصیت انسان را به سه بخش اصلی تقسیم کرد که همواره در تعامل و گاه در تعارض با یکدیگر هستند. این سه بخش عبارتند از:
نهاد (Id):
- ماهیت: نهاد، بدوی‌ترین و غریزی‌ترین بخش شخصیت است که از بدو تولد وجود دارد. این بخش کاملاً ناخودآگاه است.
- هدف: تنها هدف نهاد، ارضای فوری و بدون قید و شرط غرایز و نیازهای بیولوژیکی (مانند گرسنگی، تشنگی، نیاز جنسی و پرخاشگری) است. نهاد بر اساس "اصل لذت" (Pleasure Principle) عمل می‌کند؛ یعنی به دنبال کاهش فوری تنش و کسب لذت است و هیچ منطق، اخلاق یا واقعیتی را در نظر نمی‌گیرد.
- کارکرد: نهاد به "فرآیند اولیه تفکر" (Primary Process Thinking) می‌پردازد که غیرمنطقی، خیال‌پردازانه و نمادین است.
- مثال: گریه نوزاد گرسنه بدون در نظر گرفتن زمان و مکان، یا تمایل ناگهانی به خوردن یک کیک بزرگ حتی در رژیم غذایی.
من (Ego):
- ماهیت: "من" بخش منطقی، واقع‌گرا و سازمان‌یافته شخصیت است که از نهاد نشأت می‌گیرد و در طول سال‌های اول زندگی رشد می‌کند. بخش عمده‌ای از من آگاه است، اما بخش‌هایی از آن نیز نیمه‌خودآگاه و ناخودآگاه هستند.
- هدف: وظیفه "من"، واسطه‌گری بین خواسته‌های غریزی و غیرمنطقی نهاد، انتظارات اخلاقی فرامن، و محدودیت‌های واقعیت خارجی است. من بر اساس "اصل واقعیت" (Reality Principle) عمل می‌کند؛ یعنی تلاش می‌کند خواسته‌های نهاد را به شیوه‌ای واقع‌بینانه و اجتماعی قابل قبول ارضا کند.
- کارکرد: من از "فرآیند ثانویه تفکر" (Secondary Process Thinking) استفاده می‌کند که منطقی، عقلانی و مبتنی بر حل مسئله است. این بخش مسئول ادراک، حافظه، قضاوت و برنامه‌ریزی است.
- مثال: فرد گرسنه‌ای که به جای دزدیدن غذا، برای خرید آن کار می‌کند. یا فردی که عصبانی است اما به جای فریاد زدن، به دنبال راهی سازنده برای بیان احساسات خود می‌گردد.
فرامن (Superego):
- ماهیت: "فرامن" بخش اخلاقی و وجدانی شخصیت است که در حدود سنین 3 تا 5 سالگی و از طریق درونی‌سازی ارزش‌ها، هنجارها و قوانین اجتماعی و اخلاقی والدین و جامعه شکل می‌گیرد. این بخش نیز تا حد زیادی ناخودآگاه عمل می‌کند.
- هدف: فرامن به دنبال کمال اخلاقی است و شامل دو بخش اصلی است: "وجدان" (Conscience) که مسئول تنبیه (احساس گناه) و "من آرمانی" (Ego Ideal) که مسئول پاداش (احساس غرور) است. فرامن با نظارت بر اعمال من، به دنبال مطابقت رفتارها با استانداردهای اخلاقی است.
- کارکرد: فرامن، من را از طریق احساس گناه، شرم یا اضطراب مجازات می‌کند و به دنبال سرکوب تمایلات نهاد است.
- مثال: فردی که می‌خواهد تقلب کند اما به دلیل احساس گناه از انجام آن صرف نظر می‌کند. یا فردی که با وجود فرصت، از دزدیدن چیزی امتناع می‌کند زیرا آن را غیراخلاقی می‌داند.
تعارض بین این سه بخش:به گفته فروید، بخش بزرگی از اضطراب و تعارضات روانی در افراد، ناشی از کشاکش و عدم تعادل بین خواسته‌های نهاد، محدودیت‌های فرامن، و تلاش‌های من برای حفظ تعادل در دنیای واقعی است. روان‌درمانی تحلیلی به کشف و حل این تعارضات پنهان کمک می‌کند.
2. سطوح ذهن (مدل توپوگرافی اولیه)
فروید ذهن انسان را به سه سطح تقسیم کرد که مشابه یک کوه یخی در نظر گرفته می‌شوند:
خودآگاه (Conscious):
- ماهیت: این سطح شامل تمام افکار، احساسات و ادراکاتی است که در لحظه کنونی از آن‌ها آگاهیم. این بخش کوچک‌ترین قسمت ذهن است.
- مثال: در حال حاضر به این مقاله فکر می‌کنید، صدای پرنده‌ای را می‌شنوید یا احساس گرسنگی می‌کنید.
نیمه‌خودآگاه یا پیش‌آگاه (Preconscious):
- ماهیت: این سطح شامل افکار و خاطراتی است که در حال حاضر از آن‌ها آگاه نیستیم، اما با کمی تلاش و تمرکز می‌توانیم به سادگی آن‌ها را به سطح آگاهی بیاوریم. این بخش دروازه‌ای بین خودآگاه و ناخودآگاه است.
- مثال: شماره تلفن دوستتان، آدرس منزل یا نام دبیر دوران دبیرستانتان. این اطلاعات در لحظه در آگاهی شما نیستند، اما به راحتی قابل بازیابی هستند.
ناخودآگاه (Unconscious):
- ماهیت: این سطح، بزرگ‌ترین و عمیق‌ترین بخش ذهن است و شامل تمام افکار، خاطرات، امیال، غرایز، ترس‌ها و تجربیات سرکوب‌شده‌ای است که هرگز به طور مستقیم به آن‌ها دسترسی نداریم. این محتویات، علی‌رغم پنهان بودن، بر رفتار، احساسات و افکار ما تأثیر بسزایی دارند.
- کارکرد: فروید معتقد بود که ناخودآگاه مخزن اصلی نیروهای محرک رفتار انسان است. رویاها، لغزش‌های کلامی (فرویدین اسلیپ)، شوخی‌ها و علائم نوروتیک همگی می‌توانند پنجره‌هایی به ناخودآگاه باشند.
- مثال: خاطره‌ای بسیار دردناک از دوران کودکی که کاملاً سرکوب شده است، یا تمایلی پرخاشگرانه که به دلیل تابوهای اجتماعی به ناخودآگاه رانده شده است.
3. مکانیسم‌های دفاعی (Defense Mechanisms)
مکانیسم‌های دفاعی، استراتژی‌های ناخودآگاهی هستند که "من" برای محافظت از خود در برابر اضطراب و تعارضات درونی (به خصوص بین نهاد و فرامن) به کار می‌گیرد. این مکانیسم‌ها به طور موقت اضطراب را کاهش می‌دهند، اما اگر بیش از حد مورد استفاده قرار گیرند یا ناسازگار باشند، می‌توانند مانع رشد و سازگاری شوند. برخی از مهم‌ترین مکانیسم‌های دفاعی عبارتند از:
- سرکوبی (Repression): راندن افکار، خاطرات یا تمایلات دردناک و اضطراب‌آور به ناخودآگاه. (مثال: فراموش کردن یک تجربه آسیب‌زا از دوران کودکی.)
- فرافکنی (Projection): نسبت دادن افکار، احساسات یا تمایلات ناخواسته خود به دیگران. (مثال: فردی که خودش حسود است، دیگران را به حسادت متهم می‌کند.)
- انکار (Denial): نپذیرفتن واقعیت‌های ناخوشایند. (مثال: سیگاری که خطر ابتلا به سرطان ریه را انکار می‌کند.)
- جبران (Compensation): جبران ضعف یا احساس حقارت در یک زمینه با تلاش بیش از حد برای موفقیت در زمینه دیگر. (مثال: دانش‌آموزی که در درس ریاضی ضعیف است، با تلاش زیاد در ورزش، موفقیت کسب می‌کند.)
- واکنش وارونه (Reaction Formation): بروز رفتاری کاملاً متضاد با تمایلات ناخودآگاه. (مثال: فردی که احساس پرخاشگری نسبت به کسی دارد، به طور افراطی مهربان و دلسوز نسبت به او رفتار می‌کند.)
- والایش یا تصعید (Sublimation): کانالیزه کردن تمایلات ناخواسته یا غریزی (مانند پرخاشگری یا تمایلات جنسی) به فعالیت‌های خلاقانه، اجتماعی یا قابل قبول. (مثال: فردی با تمایلات پرخاشگرانه که به جای دعوا، به ورزش‌های رزمی روی می‌آورد.)
- عقلانی‌سازی (Rationalization): توجیه رفتارهای ناخواسته یا شکست‌ها با دلایل منطقی اما نادرست. (مثال: فردی که در مصاحبه شغلی رد شده، می‌گوید: "این شغل اصلا مناسب من نبود.")
- جابه‌جایی (Displacement): انتقال احساسات از منبع اصلی آن به هدف دیگری که کمتر تهدیدآمیز است. (مثال: عصبانیت از رئیس را روی همسر یا فرزند خالی کردن.)
4. مراحل رشد روانی-جنسی (Psychosexual Stages of Development)
فروید معتقد بود که شخصیت در دوران کودکی از طریق مجموعه‌ای از مراحل رشد روان‌جنسی شکل می‌گیرد. در هر مرحله، کانون اصلی انرژی جنسی (لیبیدو) بر ناحیه خاصی از بدن متمرکز است. عدم موفقیت در حل تعارضات مربوط به هر مرحله می‌تواند منجر به "تثبیت" (Fixation) در آن مرحله و بروز الگوهای شخصیتی خاص در بزرگسالی شود. این مراحل عبارتند از:
- مرحله دهانی (Oral Stage) (0-18 ماهگی): کانون لذت دهان (مکیدن، گاز گرفتن، خوردن). تثبیت می‌تواند منجر به وابستگی، خوش‌باوری، یا پرخوری در بزرگسالی شود.
- مرحله مقعدی (Anal Stage) (18 ماهگی تا 3 سالگی): کانون لذت در کنترل دفع (آموزش توالت رفتن). تثبیت می‌تواند منجر به وسواس، لجبازی، یا بی‌نظمی افراطی شود.
- مرحله آلتی (Phallic Stage) (3-6 سالگی): کانون لذت در اندام‌های تناسلی. در این مرحله، "عقده ادیپ" (در پسران) و "عقده الکترا" (در دختران) مطرح می‌شود که شامل تمایل به والدین جنس مخالف و رقابت با والدین همجنس است. حل این عقده‌ها منجر به شکل‌گیری فرامن می‌شود.
- مرحله نهفتگی (Latency Stage) (6 سالگی تا بلوغ): در این مرحله، انرژی جنسی سرکوب شده و کودک بر یادگیری مهارت‌های اجتماعی و فکری تمرکز می‌کند.
- مرحله تناسلی (Genital Stage) (بلوغ به بعد): کانون لذت دوباره بر اندام‌های تناسلی باز می‌گردد، اما این بار با هدف روابط جنسی بالغانه و تولید مثل. این مرحله نشان‌دهنده یک شخصیت سالم و متعادل است.
کاربردهای عملی نظریه فروید: فراتر از تئوری
با وجود انتقاداتی که به نظریه فروید وارد شده، مفاهیم او تأثیرات گسترده و عمیقی بر حوزه‌های مختلفی گذاشته‌اند. کاربردهای عملی این نظریه را می‌توان در موارد زیر مشاهده کرد:
1. درمان روانکاوانه و روان‌درمانی تحلیلی
بسیاری از رویکردهای درمانی مدرن، به ویژه درمان‌های طولانی‌مدت و عمیق، ریشه در مفاهیم فرویدی دارند:
- هدف: کشف محتویات ناخودآگاه، تعارضات درونی و تأثیر تجربیات گذشته بر مشکلات فعلی مراجع.
- تکنیک‌ها:
- تداعی آزاد (Free Association): مراجع بدون سانسور هر آنچه به ذهنش می‌رسد را بیان می‌کند تا الگوهای ناخودآگاه و تعارضات آشکار شوند.
- تحلیل رویا (Dream Analysis): فروید رویاها را "جاده‌ای به سوی ناخودآگاه" می‌دانست. تحلیل محتوای آشکار (آنچه به یاد می‌آوریم) و محتوای پنهان (معانی نمادین و ناخودآگاه) رویاها می‌تواند به کشف تمایلات سرکوب‌شده کمک کند.
- تحلیل مقاومت (Analysis of Resistance): بررسی مقاومت مراجع در برابر پرداختن به برخی موضوعات، به عنوان نشانه‌ای از محتویات ناخودآگاه دردناک.
- تحلیل انتقال (Analysis of Transference): پدیده‌ای که در آن مراجع احساسات و الگوهای رابطه‌ای خود با افراد مهم زندگی (مانند والدین) را به درمانگر منتقل می‌کند. تحلیل این انتقال می‌تواند به فهم روابط بین‌فردی مراجع کمک کند.
این رویکردها به افراد کمک می‌کنند تا بینش عمیق‌تری نسبت به خود پیدا کنند و الگوهای ناسازگار رفتاری و فکری خود را تغییر دهند.
2. شناخت بهتر خود و دیگران
مفاهیم فروید، ابزاری قدرتمند برای خودشناسی و درک دیگران ارائه می‌دهند:
- درک مکانیسم‌های دفاعی: آگاهی از اینکه چگونه "من" ما از طریق مکانیسم‌های دفاعی با اضطراب مقابله می‌کند، به ما کمک می‌کند رفتارهای خود و دیگران را که گاهی غیرمنطقی به نظر می‌رسند، بهتر درک کنیم. این بینش می‌تواند منجر به افزایش خودآگاهی و بهبود روابط شود.
- نقش تجربیات کودکی: نظریه فروید بر اهمیت تجربیات اولیه زندگی در شکل‌گیری شخصیت تأکید دارد. فهم این موضوع به افراد کمک می‌کند تا ریشه‌های برخی از الگوهای رفتاری، اضطراب‌ها و مشکلات روانشناختی خود را در گذشته بیابند و با آن‌ها کنار بیایند.
- بررسی تعارضات ناخودآگاه: پذیرش این ایده که نیروهای پنهان در ذهن ما وجود دارند که بر تصمیمات و احساساتمان تأثیر می‌گذارند، می‌تواند ما را به سمت خودکاوی و حل و فصل تعارضات درونی سوق دهد.
3. رویکرد در هنر، ادبیات و فرهنگ
نظریه فروید تأثیر شگرفی بر تحلیل‌های هنری، ادبی و حتی فرهنگی گذاشته است:
- تحلیل شخصیت‌ها: بسیاری از تحلیل‌های روانکاوانه شخصیت‌های ادبی و فیلم، بر پایه مفاهیم فروید (مانند عقده ادیپ، مکانیسم‌های دفاعی، یا تمایلات ناخودآگاه) انجام می‌شود. این رویکرد به عمق بخشیدن به درک ما از انگیزه‌ها و تعارضات شخصیت‌ها کمک می‌کند.
- تفسیر آثار هنری: تحلیل رویاها، نمادها و ناخودآگاه جمعی (که بعدها توسط یونگ بسط یافت) بر تفسیر آثار هنری و ادبی تأثیر گذاشته است. هنرمندان نیز ناخودآگاه خود را از طریق آثارشان بیان می‌کنند.
- تأثیر بر فرهنگ عمومی: مفاهیمی مانند "فرویدین اسلیپ" (لغزش‌های کلامی که معنای پنهان دارند)، "ناخودآگاه"، "سرکوب" و "تحلیل‌گر" به واژگان روزمره ما راه یافته‌اند و نشان‌دهنده نفوذ این نظریه در فرهنگ عمومی هستند.
4. تربیت کودکان و روابط والد-فرزندی
آموزه‌های فروید، به ویژه نظریه مراحل رشد روان‌جنسی، تأثیر قابل توجهی بر شیوه‌های تربیتی و درک روابط والد-فرزندی گذاشته است:
- اهمیت دوران کودکی: تأکید فروید بر اهمیت دوران کودکی و تأثیر آن بر شخصیت بزرگسالی، والدین و متخصصان را به درک بهتر نیازهای کودکان در هر مرحله از رشد و فراهم آوردن محیطی سالم برای آن‌ها سوق داده است.
- نقش والدین: نقش والدین در حل تعارضات هر مرحله (مانند آموزش توالت رفتن در مرحله مقعدی یا نحوه برخورد با حسادت کودک در مرحله آلتی) برای جلوگیری از تثبیت و شکل‌گیری مشکلات شخصیتی در آینده، مورد توجه قرار گرفت.
- درک چالش‌های رفتاری: نظریه فروید به درک برخی از چالش‌های رفتاری کودکان (مانند ناخن جویدن، لجبازی، یا رفتارهای پرخاشگرانه) کمک می‌کند و گاهی ریشه‌های ناخودآگاه آن‌ها را آشکار می‌سازد.
مثال ساده از کاربرد: اضطراب در روابط
فرض کنید فردی به نام "سارا" همیشه در روابط نزدیک خود (چه دوستانه و چه عاطفی) احساس اضطراب شدید و ترس از رها شدن می‌کند، حتی زمانی که شواهد عینی برای این ترس وجود ندارد. او دائماً به شریک زندگی یا دوستانش می‌چسبد، نیاز به تأیید دارد و از جدایی‌های کوچک نیز به شدت آشفته می‌شود. او خودش دلیل این اضطراب را نمی‌داند و این الگو بارها در روابط مختلف او تکرار شده است.
روانکاوی چگونه می‌تواند کمک کند؟
یک روانکاو با رویکرد فرویدی ممکن است به سارا کمک کند تا ریشه‌های این اضطراب را در ناخودآگاه و تجربیات دوران کودکی خود پیدا کند:
- تداعی آزاد: سارا تشویق می‌شود که در جلسات درمانی، بدون هیچ سانسوری هر آنچه به ذهنش می‌رسد را بیان کند. این فرآیند ممکن است او را به خاطرات مبهمی از دوران کودکی متصل کند، مثلاً تجربه جدایی‌های مکرر از والدین در کودکی (مثلاً بستری شدن والدین در بیمارستان برای مدت طولانی، یا تجربه رها شدن توسط پرستار در دوران نوزادی).
- تحلیل رویا: سارا ممکن است رویاهایی را گزارش دهد که شامل از دست دادن، تنهایی، یا تلاش برای گرفتن چیزی است که از دستش خارج می‌شود. روانکاو به او کمک می‌کند تا نمادهای این رویاها را که ممکن است به تمایل ناخودآگاه او به چسبیدن و ترس از رها شدن اشاره کنند، تحلیل کند.
- تحلیل انتقال: در طول درمان، سارا ممکن است احساساتی مشابه ترس از رها شدن را نسبت به درمانگر خود تجربه کند (مثلاً اضطراب از تعطیلی جلسات یا احساس وابستگی به درمانگر). تحلیل این انتقال به سارا کمک می‌کند تا بفهمد این الگوهای ارتباطی چگونه از روابط اولیه او با مراقبانش نشأت گرفته‌اند و اکنون در روابط فعلی‌اش بازتولید می‌شوند.
- کشف مکانیسم‌های دفاعی: شاید سارا از مکانیسم "انکار" استفاده می‌کند و نمی‌خواهد بپذیرد که دوران کودکی او ممکن است تأثیری بر مشکلات فعلی‌اش داشته باشد، یا از "واکنش وارونه" استفاده می‌کند و سعی می‌کند بیش از حد مستقل به نظر برسد تا ضعف خود را پنهان کند.
- بینش (Insight): با کمک روانکاو، سارا ممکن است به این بینش دست یابد که ترس او از رها شدن، ریشه در تجربیات اولیه جدایی در کودکی دارد و این اضطراب ناخودآگاه، در بزرگسالی به شکل چسبیدن و ترس از دست دادن در روابط فعلی‌اش ظاهر می‌شود. این بینش، اولین گام برای تغییر و حل این تعارض درونی است.
با درک و پردازش این ریشه‌های ناخودآگاه، سارا می‌تواند به تدریج الگوهای ناسازگار خود را تغییر داده و روابط سالم‌تر و مطمئن‌تری را تجربه کند.
جمع‌بندی: میراث ماندگار فروید
نظریه روانکاوی زیگموند فروید، با وجود انتقادهایی که در طول زمان به آن وارد شده است (از جمله دشواری اثبات تجربی برخی مفاهیم، تأکید بیش از حد بر جنسی‌گرایی، و سوگیری فرهنگی و جنسیتی)، بی‌شک یکی از تاثیرگذارترین و بحث‌برانگیزترین نظریه‌ها در تاریخ روانشناسی و فرهنگ غرب بوده است. این نظریه دروازه‌ای را به سوی درک ابعاد پنهان و پیچیده ذهن انسان گشود.
مفاهیم کلیدی فروید مانند "ناخودآگاه"، "رویا"، "مکانیسم‌های دفاعی"، "عقده ادیپ" و "اهمیت دوران کودکی"، نه تنها در روانشناسی آکادمیک و بالینی ماندگار شده‌اند، بلکه به واژگان روزمره و فرهنگ عمومی ما نیز راه یافته‌اند. بسیاری از رویکردهای درمانی مدرن، حتی آن‌هایی که مستقیماً روانکاوانه نیستند، به طور غیرمستقیم از بینش‌های فروید بهره برده‌اند.
فروید به ما نشان داد که انسان‌ها موجوداتی چندلایه و سرشار از تعارضات درونی هستند و بسیاری از رفتارهای ظاهری ما، ریشه‌های عمیق و ناخودآگاه دارند. این درک، نه تنها به روان‌درمانگران در کمک به بیماران کمک می‌کند، بلکه به هر فردی امکان می‌دهد تا با نگاهی عمیق‌تر به خود و دیگران، مسیر خودشناسی و رشد را طی کند. میراث فروید، یادآور این نکته است که همیشه در پس آنچه آشکار است، نیروهای پنهانی در کارند که شایسته کاوش و درک هستند.
منابع
- فروید، زیگموند. تفسیر رویاها.
- روانشناسی رشد لورا برک (فصل روانکاوی)
- Freud, S. (1923). The Ego and the Id.
- McLeod, S. (2019). Sigmund Freud’s Psychoanalytic Theory. Simply Psychology
- Westen, D. (1998). The scientific legacy of Sigmund Freud: Toward a psychodynamically informed psychological science. Psychological Bulletin, 124(3), 333–371.